شهر تهران و اکوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت

فهرست

فصل اول : ۸

مقدمه ۸

۱ ـ ۱ ـ اوقات فراغت ۱۱

نظریات مرتبط با فراغت ۱۳

اهداف گذران فراغت ۱۴

ویژگیهای فعالیتهای فراغتی ۱۶

کار دلخواه و آزاد در وقت آزاد ۱۷

فراغت و تفریح در دین ۱۹

ابعاد اقتصادی گذران فراغت ۲۰

تأثیرات عدم برنامه ریزی فراغت ۲۱

تقسیم بندی وقت آزاد ۲۳

نیازهای امروزی به فعالیتهای فراغتی ۲۴

تأثیر اوقات فراغت در معماری ۲۷

جهانی شدن برنامه ریزی گذران فراغت ۲۸

سابقه برنامه ریزی فراغت در ایران ۲۹

بخشهای موثر در برنامه ریزی فراغت ۳۰

تمهیدات کالبدی و راهکارهای عملی تفریح ۳۱

فضاهای فراغتی تهران ۳۳

مقدمه ۳۳

سیر تحول کاربری گذاران اوقات فراغت در تهران ۳۴

۱ ـ  ۲ ـ فضاهای جمعی ۵۴

مقدمه ۵۴

۱ ـ ۲ ـ ۱ ـ تمدن و جامعه ۵۴

۱ ـ ۲ ـ ۲ ـ تمدن و شهر ۵۵

۱ ـ ۲ ـ ۳ ـ شهر و حیات مدنی ۵۶

۱ ـ ۲ ـ ۴ ـ فضای جمعی ۵۷

۱ ـ ۲ ـ ۵ ـ فضای شهری ۵۸

کارکردهای فضاهای شهری ۶۲

اهمیت پیاده روی ۶۴

مسافت فضای شهری ۶۵

میدان ۶۶

خیابان ۶۷

۱ ـ ۳ ـ انسان و طبیعت ۶۸

۱ ـ ۳ ـ ۱ ـ انسان و طبیعت در تمدن ایران ۶۹

۱ ـ ۴ ـ باغ ایرانی ۷۰

۱ ـ باغهای مسطح و کم شیب : ۷۱

۲ ـ باغهای شیبدار و صفه بندی شده : ۷۲

۳ ـ باغهای احداثی در زمینهای عارضه دار : ۷۲

۱ ـ ۴ ـ ۱ ـ آب در باغ ایرانی ۷۲

۱ ـ ۴ ـ ۲ ـ گیاه در باغ ایرانی ۷۳

۱ ـ ۴ ـ ۳ ـ اصول طراحی باغ ایران ۷۳

الف ) سلسله مراتب : ۷۳

ب ) تقارن : ۷۴

ج ) مرکزیت : ۷۴

د ) ریتم : ۷۵

هـ ) استقلال و تشخیص فضاها : ۷۵

و ) تنوع در وحدت ، وحدت در تنوع : ۷۵

ز ) طبیعت گرایی و بهره گیری از منظر : ۷۶

۱ ـ ۵ ـ چشم اندازهای فرهنگی ۷۷

موزائیک وسیع ۷۸

گزینش دشوار ۷۹

حمایت جهانی ۸۰

۱ ـ ۶ ـ حس قداست ۸۱

۱ ـ ۷ ـ گردشگری ( توریسم ) ۸۶

۱ ـ ۷ ـ ۱ ـ گردشگری و گردشگران در ایران ۸۷

۱ ـ ۷ ـ ۲ ـ اکوتوریسم ۸۸

امکان سنجی جاذبه های اکوتوریسم در ایران ۸۸

۱ ـ ۸ ـ طرح منظر ۹۰

۱ ـ ۸ ـ ۱ ـ منظره پردازی ۹۴

۱ ـ ۸ ـ ۱ ـ  ۱ـ منظره پردازی در هنر اروپا ۹۵

منظره پردازی های آرمانی : ۹۶

منظره پردازی نمادگرایانه : ۹۷

۱ ـ ۸ ـ ۱ ـ ۲ ـ منظره پردازی در ایران ۹۷

فصل دوم ۹۹

مطالعات بستر ۹۹

فرحزاد در گذر زمان ۹۹

۲ ـ ۱ ـ شناخت تاریخ منطقه ۱۰۰

سفر امامزاده داوود ۱۰۱

درختهای توت وقفی ۱۰۴

راه امامزاده داوود ۱۰۵

سنگ مثقال ـ ینجه زار ۱۰۶

معجزات امامزاده ۱۰۷

امامزاده داوود ( از توابع قصبة کن ) ۱۰۹

مطالعات اقلیمی ۱۱۸

زمین شناسی ۱۱۸

آب و هوا ۱۲۱

بارندگی ۱۲۱

دما ۱۲۲

یخبندان : ۱۲۳

فشار جو : ۱۲۳

نم نسبی : ۱۲۳

ابرناکی : ۱۲۳

ساعات آفتابی : ۱۲۳

باد : ۱۲۴

ویژگیهای طبیعی ۱۲۴

زمین لرزه های تاریخی : ۱۲۴

۲ ـ  ۳ ـ پوشش گیاهی ۱۲۵

۲ ـ ۴ ـ مطالعات سازمان فضایی و سیمای منطقه ۱۲۶

۲ ـ ۴ ـ ۱ ـ شناخت سازمان فضایی : ۱۲۶

۲ ـ ۴ ـ  ۱ ـ  ۱ ـ نظام توزیع عناصر : ۱۲۶

توده و فضا ۱۲۶

کیفیت بناها ( قدمت ) ۱۲۷

۲ ـ ۴ ـ ۱ ـ ۲ ـ نظام توزیع کاربریها : ۱۲۸

۲ ـ ۴ ـ ۲ ـ شناخت ساخت فضیی ۱۲۹

۲ ـ ۴  ـ ۳  شناخت فضای شهری ( جمعی ) ۱۲۹

تجزیه و تحلیل فضاهای شهری : ۱۳۰

فضای شهری ( ۲ ) ۱۳۰

نتیجه گیری : ۱۳۱

۲ ـ ۴ ـ ۴ ـ شناخت سیمای شهر ۱۳۱

۲ ـ ۴ ـ ۴ ـ  ۱ ـ سیمای بیرونی شهر ( نمای از دور شهر ) ۱۳۲

عوامل سازندة سیمای بیرونی شهر ۱۳۲

۲ ـ ۴ ـ ۴ ـ ۲ ـ سیمای درونی بافت ۱۳۳

۱ ـ راه ۱۳۳

۲ ـ کره ۱۳۳

۳ ـ نشانه ۱۳۴

۴ ـ لبه ۱۳۴

۵ ـ محله ۱۳۵

۲ ـ ۵ ـ شناخت ارزشهای اجتماعی ـ فرهنگی ۱۳۵

۲ ـ ۶ ـ تحولات جمعیتی ، اقتصادی و فعالیتی ۱۳۷

۲ ـ ۶ ـ ۱ ـ وضعیت و عوارض اجتماعی توسعه در محدوده ۱۳۷

۲ ـ  ۶ـ  ۱ ـ ۱ ـ تغییرات اکولوژی اجتماعی ۱۳۷

۲ ـ  ۶ـ  ۱ ـ ۲ ـ تعارض طبیعت و شهر ۱۳۸

۲ ـ ۶ ـ ۱ ـ ۳ ـ نا امنی اجتماعی ۱۳۹

۲ ـ ۶ ـ ۱ ـ  ۴ ـ افول نقش فراغتی و تفریحی محدوده ۱۳۹

۲ ـ ۶ ـ ۲ ـ وضعیت مالکیت اراضی ۱۳۹

۲ ـ ۶ ـ ۲ ـ ۱ـ نحوه حقوقی مالکیت اراضی ۱۴۰

منابع طبیعی ۱۴۰

مالکیت عرضی اراضی روستا ۱۴۰

حرایم و اراضی طرح دار : ۱۴۱

۲ ـ ۷ ـ مطالعات منظر محیط ۱۴۱

۲ ـ تحلیل نیروهای موثر بر حوزه ۱۴۲

۲ ـ ۸ ـ ۱ ـ شبکه حمل و نقل ۱۴۲

۲ ـ ۹ ـ طرحها و پروژه های مصوب ۱۴۳

۲ ـ ۹ ـ ۱ ـ کلیات طرح تفصیلی ۱۴۳

۲ ـ ۹ ـ ۲ ـ طرح جامع قدیم تهران ۱۴۴

۲ ـ ۹ ـ ۴ ـ طرح جامع توسعه جهانگردی در ایران ( ۱۳۵۱ ) ۱۴۵

۲ ـ ۹ ـ ۵ ـ طرح جامع جدید ساماندهی تهران ( ۱۳۷۰ ) ۱۴۶

۲ ـ ۹ ـ ۶ ـ طرح مطالعات ساماندهی گردشگاههای تهران ( ۱۳۷۴ ) ۱۴۷

۲ ـ ۹ ـ ۷ ـ طرح بهسازی منطقه فرحزاد ( ۱۳۷۲ ـ شهرداری تهران ) ۱۴۸

نتیجه گیری ۱۴۸

فصل سوم : ۱۵۰

امکانات و محدودیتها ۱۵۰

۳ ـ ۱ ـ امکانات و محدودیتهای طبیعی ۱۵۰

امکانات ۱۵۰

محدودیتها ۱۵۰

۳ ـ ۲ ـ  امکانات و محدودیتهای کالبدی ۱۵۱

امکانات ۱۵۱

محدویتها ۱۵۱

۳ ـ ۳ ـ امکانات و محدودیتهای اجتماعی ۱۵۲

امکانات ۱۵۲

محدودیتها ۱۵۲

فصل چهارم : ۱۵۳

اهداف کلی و اهداف عملیاتی ۱۵۳

۴ ـ  ۱ـ اهداف کلی ۱۵۳

۴ ـ ۲ ـ اهداف عملیاتی ۱۵۳

فصل پنجم ۱۵۵

برنامه های پیشنهادی ۱۵۵

۵ ـ ۱ ـ برنامه کاربری اراضی ۱۵۵

اهداف ۱۵۵

۵ ـ ۲ ـ برنامه حمل و نقل و زیر ساختها ۱۵۵

۵ ـ ۲ ـ ۱ ـ برنامه حمل و نقل ۱۵۵

اهداف ۱۵۵

۵ ـ ۲ ـ ۲ ـ برنامه زیر ساختها ۱۵۵

اهداف ۱۵۵

۵ ـ ۳ ـ برنامه مدیریت آب ۱۵۶

اهداف ۱۵۶

۵ ـ ۴ ـ برنامه نظام فضای باز و سبز ۱۵۶

اهداف ۱۵۶

۵ ـ ۵ ـ برنامه طراحی شهری ۱۵۷

اهداف ۱۵۷

فصل اول :

مقدمه

افزایش امکانات مادی، کاهش زمان کار روزانه ، افزایش تعطیلات هفتگی و سالانه ، پیدایش سالهایی در دوران جوانی که فرد با فقدان و یا کمی مسئولیت روبروست و در مجموع توجه بشر به زمان فراغت به عنوان بخشی جدی از دوران زندگی ، این پدیده را در جایگاهی قرار داده است که بی توجهی به آن علاوه بر ایجاد ضایعات و آسیب های اجتماعی ، موجبات نارضایتی جامعه را نیز فراهم خواهد نمود . افزایش اوقات فراغت از ۳ سال در جامعه کشاورزی به ۱۲ سال در جامعه صنعتی و حتی ۱۹ سال در جامعه فراصنعتی در طول عمر یک نسل امروزی نسبت به سادگی بتوان از آن چشم پوشید. تأثیر بهره بردادری مطلوب از این بخش از زندگی ، در پرورش انسان و رشد و شکوفایی شخصیت وی و در نهایت تکامل جامعه به حدی است که برخی تمدن جدید را « تمدن فراغت » نامیده اند. ( ساورخانی ، ۱۳۷۰ ، ۷۶۴ )

در شهرهای بزرگ تراکم بالای ساختمان ، کمبود و قیمت بالای زمانی ، مانعی بر سر راه ایجاد اماکن ورزشی ، تفریحی و گردشگری برای رفع نیاز ساکنین شهر می باشد . از اینرو توجه به زمینهای حاشیه شهر و حتی مناطق خوش آب و هوای حومه شهرها به عنوان روشی جایگزین ، مورد توجه قرار گرفته است . در ایران خلأ قدرت اداری موجود در این زمینه یکی از موانع اساسی پرداختن به این امر است . بدین معنی که شهرداریها خود را در چارچوب محدوده قانونی شهر موظف و مکلف به برنامه ریزی می بینند و فراتر از آن را در خارج از حیطه مسئولیتی خویش می دانند . ازدحام جمعیت در ایام تعطیل در پارکها و فضاهای تفریحی داخل شهر و نیز خروج صدها هزار نفر از ساکنین در تعطیلات پایان هفته به حومه های شهر و پناهگیری در دامان طبیعت نمودهایی است از کمبود امکانات تفریحی شهر و نیز خستگی از دغدغه های زندگی شهری که لزوم توجه به امکانات تفریحی شهری را اشعار می دارند .

شهر تهران به صورتی شگفت آور تمام مراحل تحول و توسعه شهری را در طول کمتر از نیم قرن از سر گذرانیده و اینک به یکی از بیست کلان شهر پر مسأله جهان تبدیل شده است .

محدوه‌ تهران قدیم تا شصت سال پیش فقط چهار درصد از سطح تهران امروزی را دارا بوده است . رشد و توسعه این شهر تا جنگ جهانی دوم بطور آرام و یکنواخت بوده اما توسعه آن بعد از جنگ سرعت بیشتری گرفته و در سال ۱۳۵۴ به حدود ۱۲ برابر افزایش یافته در حالیکه توسعه آن در سراسر دوره قاجاریه فقط چهار برابر بوده است . در روند این تحول سریع و ناموزون ، چشم انداز جغرافیایی و خاستگاه طبیعی تهارن با تغییرات ویرانگر و انواع عدم تعادل روبرو گردیده است . گسترش خزندة شهر به دامنه های کوهستانی البرز و دشتهای سرسبز جنوبی و ادغام صدها روستا و هکتارها باغ و مزرعه در پیکر آن ، تمام حیات شهروندان را به مخاطره افکنده است .

در گذشته آلودگیهای زیست محیطی تهران بسیار محدود بوده بطوریکه از سده هشتم تا سده سیزدهم تهران بقدری مشجر و سر سبز بوده که آن را به باغ گلزار و چنارستان و همچنین به بهشت پریان توصیف کرده اند .

در سه دهه اخیر به علت گسترش بی رویه تهران بیش از ۳۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی داخل محدوده ۵ ساله و  ۲۰۰۰ هکتار از اراضی محدوده ۲۵ ساله  به مصارف ساختمان های شهری رسیده است .

با توجه به شرایط حساس زیست محیطی و کالبدی تهران از یک سو ، و نیازهای روز افزون اجتماعی و فرهنگی مردم به فضاهای باز شهری از سوی دیگر ، ضرورت بازنگری ، سازماندهی و نظام بخشی به این فضاها ، روز به روز بیشتر احساس می شود . بنابراین لازم است که در چارچوب برنامه ها و طرح های کلان شهر تهران ، برنامه ریزی برای فضاهای باز و سبز ، به عنوان یک بخش مستقل در برنامه ریزی شهری ، مدنظر قرار گیرد و راهبردهای نوین و مناسب برای آن ارائه گردد .

با توجه به وضعیت اکولوژیکی منطقه ، خشکی اقلیم ، گرد و غبار کویری ، فشردگی بافتهای مسکونی و میزان زیاد آلودگی هوا و صدا ، ضروری است که برنامه های مربوط به توسعه فضای سبز ، نه فقط به صورت توسعه سطوح سبز پراکنده در داخل شهر ، بلکه به عنوان یک نظام هماهنگ متشکل از انواع فضاهای باز و سبز درون شهری ، حاشیه شهری و برون شهری توسعه و انتظام پیدا کند .

پهنه جغرافیایی تهران با قرار گرفتن میان سلسله جبال البرز و دشت کویر از یک طرف ، دو رودخانه بزرگ کرج و جاجرود از طرف دیگر ، از تنوع محیطی و اقلیمی ویژه ای برخوردار است .

دامنه های سرسبز و دره های پر آب کوهستانهای شمالی تهران از چنان ارزشهای طبیعی، جاذبه های محیطی و چشم اندازهای بدیع برخوردار است که بایستی به عنوان ذخائر طبیعی و ثروت ملی برای حال آینده مورد حفاظت و احیاء قرار گیرد . دره های شمالی تهران مانند سوهانک ، دارآباد ، دربند ، درکه ، فرحزاد و کن ، از دیر باز به عنوان تنفس گاه شهر و بستر تماس مردم با طبیعت مورد  استفاده بوده است . اما متأسفانه در طول چند دهه گذشته دامنه های البرز به نحو شتابناک مورد هجوم ساخت و سازهای بی رویه و تجاوز سوداگرانه قرار گرفته است . خوشبختانه در سالهای اخیر ، همراه با تحول دیدگاهها در برنامه ریزی و مدیریت شهری در تهران و با توجه به رشد آگاهی زیست محیطی مردم ، اندیشه ها و تصمیمات مربوط به ایجاد پیوند میان شهر و طبیعت و ساماندهی دره های شمال تهران قوت گرفته است . طرح « سازماندهی و طراحی شهری محور تفریحی فرحزاد » نیز به همین منظور در دست تهیه قرار گرفته است .

 ۱ ـ ۱ ـ اوقات فراغت

اوقات فراعت دلپذیرترین اوقات آدمی است . بخشی از عمر او که از آن خود اوست . ساعاتی فارغ از کار روزانه و رنج ایام که مصرف آن چیزی می کند که خود می خواهد ، خود بر می گزیند و اگر عاملی بیرون از او دخالت نکند ، به رضا  و رغبت دل می گذراند . این لحظات برای عالمان دقایق تعمق ، برای هنرمندان زمان پدید آوردن و برای بی فکران و بی هنران ملال آورترین اوقات است . از اینروست که این اوقات برای عده ای بارور و شوق انگیز و برای عده ای مفسده انگیزترین اوقات است . زمان عظیمی که یک سوی آن بارو کردن عمر و زندگی  و سوی  دیگر آن ضایع شدن و هدر رفتن لحظه های شیرین و زود گذر است . اوقات فراغت نزدیکترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگ دارد . اوقاتی که به میل و اختیار در راه آموختن ، آفریدن ، ساختن ، پژوهش ، تربیت ، مشارکتهای داوطلبانه اجتماعی ، خدمات رایگان انسانی ، گسترش افقهای فکری و در بسیاری از عرصه های دیگر زندگی صرف می شود ، تبعاً ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامع تنگاتنگ است . ( عمران ، ؟ ۱ ، ۳ )

تفریح مجموعة اشتغالاتی است که فرد کاملاً با رضایت خاطر برای استراحت یا کسب انرژی ، توسعة آگاهانه یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه ، بعد از رهایی از الزامات شغلی ، خانوادگی و اجتماعی به آن می پردازد ، اوقات فراغت مدت زمانی است که کار شخصی به عهده انسان نبوده و فرد در آن به فعالیتهای دلخواه خود می پردازد که این موجب پرورش  استعداد ، شکوفایی شخصیت و برآوردن نیازهای جسمی و روحی و اجتماعی می گردد . ( شهابی ، ۱۳۶۶ ، ۷ ، ۸ )

• فراغت مدت زمانی است که فرد به استراحت برای رفع خستگی ، به تفریح برای رفع کسالت و دلتنگی و به فعالیتهای انتخابی برای رشد و توسعه ظرفیتهای جسم و روح خود می پردازد . ( اردلان ، ؟ ، ۳۸ )

• فراغت زمان فروخته نشده ای که متعلق به فرد است ، زمانیکه فرد به میل خود از آن استفاده می کند ؛ فراغت نوعی رهایی از وظایف اجتماعی است .

• فراغت فضای توسعه انسانی است و به انسانی کردن کار منتهی خواهد شد. (مارکس )

نظریات مرتبط با فراغت

به طور کلی در رابطه با پیدایش فراغت و گرایش انسان به آن سه نظریه عنوان می شود :

- اولین نظریه مبانی تفریح را مذهب می داند . « دورکیم » و « جین هاریس » را می توان از طرفداران این نظریه نام برد . بطور کلی این نظریه حاکی از این است که تفریح بصورت نمایش و رقص و آواز ، از مذهب سرچشمه گرفته و نوعی رفتار اجتماعی است که در ایجاد وحدت میان اعضای یک گروه و یا قبیله نقش بزرگی را ایفا می کند .

- دومین نظریه ، نظریه غریزی بازی و تفریح است . از طرفداران این نظریه می توان « جیمز بالدوین « …. ویلیام مک دوگان » و « کارل گروس » را نام برد . گروس در کتاب « بازی و بشر » معتقد است که بازی انسان مانند بازی حیوانات از یک نیاز فطری سرچشمه می گیرد و وظیفة اصلی بازی در سنین کودکی آماده سازی طفل برای بزرگسالی است .

- و بالاخره سومین نظریه ، نظریه مبنی بر استراحت و کسب لذت است . « اسپنسر » در این خصوص علتی گرایش انسان به تفریح را رها شدن از نیروهای اضافی می داند .

« مورتین لازواروس » روانشناس آلمانی ، عامل تفریح را نیاز بشر به استراحت و جبران خستگی بیان می کند . لازم به ذکر است که افرادی مثل  « گروس » در مورد پیدایش تفریح و بازی نظری بنیامین دارند ، یعنی ضمن قبول نظریه مربوط به غریزی بودن تفریح ، فرضیه استراحت و رهایی از مسئولیت ها و کسب لذت را نیز قبول دارند . ( حمید و نتایج ، ۱۳۸۰ )

 اهداف گذران فراغت

اوقات آزاد هر شخص متعلق به خود اوست و خود می داند که چگونه از آنها و در چه کارهایی استفاده کند . آنچه میان این اوقات مشترک است ، همین آزادی فرد در رسیدن به امور دلخواه است و بالتبع نتیجة آن راحتی خیال و امنیت ، استراحت و آرامش ، تنوع و دوری از تکرار ، خلاقیت و در مجموع فرصتی برای روح تشنة انسان است برای تفکر مجدد با نگاهی محیط بر وجود خود .

هر چه زندگی شهری ریشه دارتر باشد ، مشکلات ناشی از آن بیشتر و عمیق تر است . چنانچه کشورهای اروپایی و آمریکایی ، با این بحران از سالها قبل مواجه بوده اند و هم اکنون تفریح و آسایش شهروندان از ارکان اساسی برنامه ریزیهای  کلان آنها بشمار می رود .

حال اگر به انسان به دیده موجودی بنگریم که نباید زیر چرخ دنده های تمدن خرد شود ، باید به تمایلات و خواسته های روحی و جسمی او در زمانی که فارغ از وظایف معیشتی و زیستی خود می باشد ، اجازه بروز داد . در حقیقت همتی که فرد در زندگی مصروف می دارد باید در این ساعت شکوفا شود ، تفکر با ارزش او در این زمان صورت پذیرد و بتواند به امور دلخواه خود بپردازد .